[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Andrzej Flis, Uniwersytet Jagielloński
EUROPA, CHINY I ŚWIAT ISLAMU
Historycy nie mają wątpliwości: do końca XVI wieku
Europa była obszarem kulturowym słabiej rozwiniętym
cywilizacyjnie aniżeli Chiny i społeczeństwa islamu.
„Średniowieczna Europa – pisze Jacques Le Goff – to
świat słabo wyposażony technicznie. Miałoby się
ochotę rzec – opóźniony w rozwoju. Świat muzułmański
i Chiny górują nad nim świetnością gospodarki
pieniężnej, kultury wielkomiejskiej i wytwórczości
luksusowej”
1
. Podobnego zdania jest również Jean
Delumeau: „W okresie wypraw krzyżowych – powiada on –
technika i kultura Arabów oraz Chińczyków dorównywała
kulturom ludzi Zachodu, a nawet je wyprzedzała. W
roku 1600 było już inaczej”
2
. „W X i XI wieku –
zauważa lapidarnie Robert Moore – świat islamu
przeżywał swój złoty wiek, Chiny były już subtelnym,
wysoce złożonym organizmem społecznym, Europa zaś
pozostawała daleko z tyłu”
3
.
Od XVII stulecia międzynarodowy układ sił zaczął się
szybko zmieniać, a po upływie trzech wieków – w ślad
za wielkimi odkryciami geograficznymi – Europa
stworzyła rozległy system kolonialny i zdominowała
ekonomicznie oraz militarnie zarówno imperia
muzułmańskie, jak i Chiny poddając je upokarzającym,
nie równoprawnym traktatom. Krótko mówiąc, kultura
Zachodu przekształciła się w XIX stuleciu w wiodącą
cywilizację świata pod każdym względem: naukowym,
technicznym, politycznym, militarnym i ekonomicznym.
Nie znaczy to bynajmniej, iż w XVII i XVIII wieku
1
J. Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, Warszawa 1994, s.
205.
2
J. Delumeau, Cywilizacja Odrodzenia, Warszawa 1987, s. 22.
3
„L’Express”, 19.07.2001, wywiad przeprowadzony przez
Michale’a Faule.
1
państwo chińskie czy też społeczeństwa muzułmańskie
pogrążone były w stagnacji i z tego powodu przegrały
„wyścig ku nowoczesności”. Po prostu Europa rozwijała
się szybciej i stała się obszarem bezprecedensowej
dynamiki społecznej. Dynamikę tę wyzwoliły dwa
potężne ruchy kulturowe: Renesans i Reformacja.
Renesans doprowadził od rewolucji naukowej i
przemysłowej, Reformacja stworzyła z kolei dogodny
klimat umysłowy dla rozwoju gospodarki
kapitalistycznej i narodzin nowożytnych instytucji
demokratycznych.
Do końca XVIII wieku kraje europejskie wciągnęły w
orbitę swoich wpływów połowę lądów świata i poddały
efektywnej kontroli politycznej jedną trzecią
wszystkich zamieszkałych ziem. Na półkuli zachodniej,
w byłej kolonii brytyjskiej, pojawiły się wówczas
nowe ośrodki cywilizacji łacińskiej ukształtowane
przez religię protestancką, na południu zaś wyłoniły
się społeczeństwa iberoamerykańskie stworzone przez
hiszpańskie i portugalskie instytucje katolickie. Na
gęściej zaludnionej półkuli wschodniej państwa
europejskie nie forsowały osadnictwa kolonialnego,
–
z wyjątkiem Australii i Nowej Zelandii – ale były na
niej obecne poprzez liczne placówki handlowe we
wschodniej i południowej Afryce, w Persji oraz
Indiach, na Malajach, Indonezji i Filipinach.
Kontakty pomiędzy Europą i światem zewnętrznym miały
w XVIII wieku charakter jednokierunkowy: Europejczycy
aktywnie penetrowali świat cały, podczas gdy świat
nie usiłował nawet dotrzeć do Europy.
Stany Zjednoczone narodziły się jako produkt uboczny
ekspansji europejskiej, dzięki czemu Europa i jej
dawna kolonia protestancka objawiły się światu jako
wspólny obszar kulturowy nazwany z czasem cywilizacją
Zachodu. Był to obszar, który rozwijał się w
zawrotnym tempie. W roku 1800 większość – dokładnie
57% – światowej produkcji wytworzonej pochodziło z
Azji, a na kraje zachodnie przypadało jedynie 29%.
2
Sto lat później wkład Azji w produkcję światową spadł
do 10%, a udział Zachodu wzrósł do 86%! W rezultacie
pierwsza połowa XX wieku była okresem absolutnej
dominacji Zachodu nie tylko w dziedzinie handlu, lecz
także w sferze politycznej i militarnej, a europejski
system kolonialny – po rozpadzie imperium osmańskiego
4
– sięgnął zenitu.
Dominacja Zachodu nad światem była oczywistą
konsekwencją jego ustroju ekonomicznego: podczas gdy
większość społeczeństw ludzkich pozostawało w XIX
wieku w systemie gospodarki rolnej, kraje zachodnie –
w następstwie rewolucji przemysłowej – stworzyły
potężny aparat wytwórczy oparty na produkcji
fabrycznej i złożonych technologiach testowanych w
laboratoriach. Aparat ten zapewnił państwom
atlantyckim miażdżącą przewagę militarną i absolutny
prymat w dziedzinie handlu międzynarodowego. Przewaga
militarna i handlowa pozwoliła z kolei Europie i
Stanom Zjednoczonym narzucić światu kolonialne
stosunki ekonomiczne, które dodatkowo stymulowały
rozwój gospodarki zachodniej.
W drugiej połowie XX wieku na arenie międzynarodowej
pojawiły się dwa podmioty, które rzuciły wyzwanie
Zachodowi i które przeciwstawiły mu swoje
alternatywne modele życia i systemy wartości: Chiny i
świat islamu. Ściślej rzecz biorąc, podmioty te nie
tyle się pojawiły, ile wyłoniły na nowo po długim
okresie marginalizacji. Tradycje, z których czerpały
– i czerpią nadal – swoje inspiracje były bogate i
uświęcone patyną wieków, ale przede wszystkim własne
i stworzone w okresie przewagi nad cywilizacją
europejską. Mogą więc stanowić atrakcyjny układ
odniesienia i skuteczną przeciwwagę dla instytucji
zachodnich i zachodniego ładu narzuconego światu.
Wyzwanie chińskie ma par excellence charakter
4
Jako sprzymierzeniec Niemiec i AustroWęgier podczas I wojny
światowej, imperium osmańskie zostało zlikwidowane po klęsce
państw centralnych, w 1920 roku na mocy traktatu w Sèvres.
3
ekonomiczny i militarny: zachodniej „gospodarce
konsumentów” Chiny przeciwstawiły „gospodarkę
producentów” i rosnącą potęgę wojskową sięgającą
kosmosu. Wyzwanie muzułmańskie posiada natomiast
wymiar ideologiczny: islam jest dziś religią, która w
przeciwieństwie do chrześcijaństwa nie tylko nie
traci na znaczeniu pod naporem postępów
sekularyzacji, lecz – wręcz przeciwnie – przeżywa
okres wielkiego rozkwitu i ponownej ekspansji.
EUROPA NA PERYFERIACH DZIEJÓW
Chiny stanowiły najwyżej zaawansowaną cywilizację
techniczną na kuli ziemskiej przez około dziesięć
stuleci, od upadku Imperium Romanum do schyłkowej
fazy dynastii Ming
5
. W drugiej połowie pierwszego
tysiąclecia pozycja Chin w świecie uległa radykalnej
zmianie. Z wyposażonego w imponującą technikę
śródlądowego, bukolicznego organizmu politycznego
przekształciły się one w najbardziej rozwinięte
państwo świata: dynamiczne, zurbanizowane i rządzone
przez wykształconą elitę urzędników pochodzących z
wszystkich warstw społecznych. W przeciwieństwie do
średniowiecznej Europy, która nie potrafiła odtworzyć
cesarstwa rzymskiego po jego upadku na zachodzie,
dynastie Sui i Tang
6
, w pełni zrekonstruowały imperium
chińskie po okresie rozbicia dzielnicowego i wydatnie
wzmocniły jego struktury administracyjne. Sprawne
państwo stworzyło z kolei dogodne warunki dla rozwoju
gospodarki i techniki, a także transmisji nauki i
wynalazków.
Starożytni Chińczycy byli niedoścignionymi
metalurgami. Poza wielkimi odlewami z brązu będącymi
5
Dynastia Ming panowała w Chinach w latach 13681644.
6
Dynastia Sui panowała w Chinach w latach 581618, a dynastia
Tang – w latach 618906.
4
dziełem epoki Shang
7
, budzącymi do dziś zachwyt i
zdumienie, opracowali metody wytopu żelaza i
produkcji stali kilka wieków wcześniej niż pojawiły
się one w Europie. Chiny szczycą się też imponującą
tradycją piśmienniczą, której początki sięgają
zamierzchłej przeszłości: nieprzerwaną serią
datowanych roczników – przypadek w historii
powszechnej bez precedensu – sięgającą VIII wieku
p.n.e. Osiągnięcia chińskich inżynierów – systemy
irygacyjne w dolinie Żółtej Rzeki z II tysiąclecia
p.n.e., Wielki Mur (wznoszony już od II wieku
p.n.e.), czy też Wielki Kanał z VI stulecia o
długości blisko dwóch tysięcy kilometrów – nie mają
sobie równych w świecie.
Chiński geniusz techniczny dał ludzkości nie tylko
„cztery wielkie wynalazki” – papier, druk, kompas
magnetyczny i proch
8
– ale też niezliczoną ilość
przedmiotów o mniejszym znaczeniu. „Jednym z
największych sekretów historii – twierdzi Robert
Temple – jest fakt, że świat, w którym żyjemy stanowi
niepowtarzalną syntezę elementów chińskich i
zachodnich. Prawdopodobnie więcej niż połowa
podstawowych odkryć i wynalazków, na których opiera
się współczesny świat pochodzi z Chin”
9
. I
rzeczywiście. Nowoczesne rolnictwo i nowoczesna
żegluga, nowoczesny przemysł chemiczny i przetwórstwo
ropy naftowej, zapałki, banknoty i parasole, stery
okrętowe, kołowroty i sejsmografy, miny, armaty i
moździerze, rakiety, gazy trujące i miotacze ognia,
balony, pompy, spadochrony i tysiące innych
wynalazków tworzących materialną infrastrukturę
7
Dynastia ShangYin panowała w Chinach w latach 17661122.
8
Czołowy przedstawiciel angielskiego empiryzmu Francis Bacon
(15611626) uważał, że druk, papier, kompas i proch
przeobraziły świat w dużo większym stopniu aniżeli jakakolwiek
religia czy też „podboje nowych lądów”. Pochodzenie tych
wynalazków określał jednak jako „mroczne i nieznane” i umarł
nie przeczuwając nawet, iż narodziły się one w Chinach.
9
R. Temple, Geniusz Chin. 3000 lat nauki i wynalazków,
Warszawa 1994, s. 9.
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]