[ Pobierz całość w formacie PDF ]

Florian Znaniecki

POJĘCIE ROLI SPOŁECZNEJ

Stosunki społeczne.

Według Floriana Znanieckiego badając stosunki społeczne można zauważyć, że człowiek (jako jednostka) jest partnerem w stosunkach społecznych z pewną liczbą innych jednostek. Stosunki pomiędzy jednostką a jej partnerami  mogą mieć różnych charakter, a ich ogół tworzy system społeczny, który opiera się  na wzajemnym rozpoznaniu i współpracy jednostki z wszystkimi partnerami, np. uczeń w szkole i nauczyciele.              

Wszyscy współpracujący ze sobą partnerzy tworzą krąg społeczny, którego ośrodkiem jest jednostka. Sprawne funkcjonowanie kręgu społecznego jest możliwe tylko wtedy, gdy każda osoba do niego należąca właściwie wypełnia swoje określone obowiązki.

Każda jednostka jest w ciągu swojego życia ośrodkiem rozmaitych kręgów społecznych. W każdym z nich jednostka jest inaczej postrzegana, posiada różne obowiązki i prawa. Na przykład stosunki dziecka z rówieśnikami zmieniają się w procesie dorastania, jego relacje z nauczycielami są inne niż z jego rodzicami, a po osiągnięciu dojrzałości jego stosunki z kolegami z pracy są zupełnie inne niż wszystkie jego wcześniejsze stosunki społeczne.

Człowiek dorosły poza kręgiem rodzinnym uczestniczy w różnego rodzaju stosunkach z ludźmi dorosłymi, z którymi współpracuje, a ich wzajemne obowiązki zmieniają się w zależności od sfery działalności. Np. mężczyzna, będący ojcem może być  także członkiem Kościoła, sportowcem czy lokalnym politykiem.

Pojęcie roli.

Nawiązując do możliwości uczestnictwa tej samej jednostki w wielu różnych stosunkach społecznych z różnymi ludźmi, socjolodzy i psycholodzy XX wieku doszli do wniosku, że interakcja między jednostkami zależy nie od tego czym te jednostki są w rzeczywistości, ale od tego, za co uważają same siebie oraz innych ludzi. Uświadomili sobie, że istnieje pewna analogia pomiędzy sztuką teatralną, a życiem społecznym i przyjęli termin rola (w końcu z przymiotnikiem społeczna). Wielu autorów i badaczy wykazało, że sposób przestawienia sobie jednostki jako osoby i oczekiwania kierowane po jej adresem są różne w zależności od grupy, w jakiej jednostka uczestniczy: może ona wykonać szereg różnych ról społecznych, tak samo jak aktor może wykonywać szereg różnych ról teatralnych.

Florian Znaniecki stwierdził, że termin rola społeczna odpowiednio zdefiniowany może służyć do opisu jednostek ludzkich, które są między sobą bardzo zróżnicowane, np. małe dziewczynki i dojrzali mężczyźni, królowie i poddani.

Definiując rolę społeczną Znaniecki porównuje ją z rolą teatralną i wskazuje analogie pomiędzy nimi.

Przede wszystkim każda rola teatralna obejmuje interakcję miedzy grającym rolę aktorem oraz innymi aktorami (nikt sam nie może zagrać roli Hamleta). W każdej roli społecznej odnajdziemy krąg społeczny- zespół osób działających, współpracujących wraz z jednostką, w którym jednostka wykonuje tą rolę.

Drugie ważne podobieństwo wypływa stąd, że każda rola teatralna podlega wzorom kulturowym- każdy odtwarzający ja aktor musi nauczyć się wzoru z dzieła autora i trzymać się go (kreacja postaci, wypowiadane kwestie). Role społeczne także podlegają wzorom kulturowym, od wykonujących je jednostek oczekuje się, że nauczą się wzorów i będą się do nich stosować.

Między wzorcami kulturowymi odnoszącymi się do ról teatralnych i do ról społecznych zachodzi jednak znaczna różnica. Zadaniem aktora teatralnego jest odtworzenie wraz z innymi aktorami oryginalnego dzieła. Zadaniem jednostki wykonującej daną rolę społeczną wraz z innymi ludźmi jest dostosowanie pewnych norm moralnych, według których  jednostka ma być oceniana przez innych.

Można zauważyć jeszcze trzecie podobieństwo między rolami teatralnymi i społecznymi. Przyglądając się historii przedstawień stwierdzamy, że poszczególni aktorzy rzadko grają stworzoną przez dramaturga rolę dokładnie w taki sam sposób, wprowadzają oni do nich wiele innowacji. Podobnie porównując sposoby wykonywania ról społecznych przez poszczególne jednostki. Można dostrzec wyraźne różnice pomiędzy sposobem wykonywania ról społecznych, mających być zgodnymi z wzorcami kulturowymi.

Te wariacje mogą być pozbawione jakiegokolwiek znaczenia lub mogą one prowadzić do niepożądanych wykroczeń, zasługujących na ukaranie, ale także mogą prowadzić do pojawienia się nowych ról społecznych.

Ze względu na te analogie między funkcją aktora teatralnego i funkcją jednostki współpracującej z partnerami w stosunkach społecznych, Znaniecki stwierdził, że używanie terminu ‘roli społecznej’ jest jak najbardziej słuszne i uprawnione.

Różne koncepcje uczestnictwa człowieka w życiu społecznym.

Wydaje się że cztery wymienione wcześniej składniki (osoba, krąg społeczny, obowiązki i prawa) można odnaleźć w każdej roli społecznej i żadna rola społeczna nie może być należycie zbadana bez ich uwzględnienia.

Tymczasem wielu teoretyków pomija całkowicie badanie kręgów społecznych, skupiając się tylko na jednostce. Zapominają oni, że jednostka nie może sama wykonywać roli społecznej, a jej działania są zależne od postaw i czynności uczestników całego kręgu.              

Florian Znaniecki w swoim artykule zaznacza także, że utożsamianie kręgu społecznego ze zorganizowaną grupą jest błędne. Mimo, że wiele ról społecznych jest składnikami grup zorganizowanych, liczne i różnorodne role społeczne zostają wykonywane w kręgach społecznych, których uczestnicy nie tworzą zorganizowanej grupy.  Od czasu do czasu krąg społeczny z inicjatywy jakiegoś członka może stworzyć taką grupę, ale i tak powstanie zorganizowanej grupy nie warunkuje wykonywania danych ról społecznych.

Trzeba podkreślić, że rola społeczna  jest dynamicznym systemem czynności, zmieniającym się w ciągu swego trwania. Np. rola ojca rodzinny zmienia się od chwili małżeństwa aż do starości. Może także powstać  nowa odmiana roli społecznej, np. rola prekursora nowego nurtu filozoficznego czy literackiego.

Można spotkać się także z poglądem, iż podstawowym pojęciem teorii uczestnictwa jednostek w życiu społecznym nie jest pojęcie roli społecznej, lecz pojęcie statusu. Zakłada się, że każda jednostka posiadająca dany status, ma również wyraźnie określone  uprawnienia, przywileje, obowiązki i zobowiązania- podobnie jak wszystkie jednostki o tym samym statusie. Np. zadania każdego lekarza są takie same jak innych lekarzy.

Statusy uznawane są jako schematy pojęciowe, a role to praktyczne zastosowanie tych schematów w  działaniach jednostki.

Teoria statusów pomija lub nie rozwiązuje takich problemów jak: zmiany w ocenie osoby, zachodzące w ciągu rozwijania się jej roli, zakres indywidualnych zmian na jakie rola pozwala, procesy poszerzania się i zmniejszania się kręgu, w jakim wykonuje się rolę czy dynamiczne związki miedzy rolami oraz wyłanianie się nowych ról.

Znaniecki zachęca do zaniechania wszelkich klasyfikacji statusów i zarzucenia używania terminu „status”  (związanego z hierarchią i uwarstwieniem klasowym) i zastąpieniem go terminem- ranga.

Na koniec artykułu Znaniecki podkreśla, że celem socjologów jest stworzenie ogólnej teorii ról społecznych, która obejmie cztery opisane składniki podstawowe: osobę, krąg społeczny, obowiązki i prawa, wskazując, że taka teoria jeszcze nie powstała.