[ Pobierz całość w formacie PDF ]

Analizując wszelkiego typu źródła z XVI wieku jak i okresu późniejszego można wymienić kilka charakterystycznych cech wyglądu przeciętnego folwarku szlacheckiego w Rzeczypospolitej w interesującym nas okresie.

·         Zabudowania na terenie folwarku były od siebie znacznie oddalone. Z dzisiejszego punktu widzenia, budynki wydają się być chaotycznie rozrzucone po szlacheckiej posiadłości. Takie rozmieszczenie było jednak zaplanowane - chodziło o powstrzymanie rozprzestrzeniającego się pożaru. Stanowić mógł on wielkie niebezpieczeństwo dla drewnianych i krytych słomą zabudowań. Plan wsi - choć odtwarzający sytuacje dla końca XVIII wieku - może dać pewne wyobrażenie o wyglądzie folwarku. Warto zwrócić uwagę na centralnie umieszczony staw - była bardzo częsta w gospodarstwie folwarcznym. Źródła z wieku XVI dość obficie informują o obecności różnego typu bram dworskich, przez które wjeżdżało się na szlachecką posesję. Były to raczej solidne konstrukcje, a ich wielkość zależała zapewne od zamożności gospodarstwa. Pewnym przykładem ilustrującym zagadnienie może być siedemnastowieczna brama dworska z . Bramy stanowiły część ogrodzenia dworu i tzw. ogrodu ( więcej o ogrodach jest ). W znajdują się ilustracje przedstawiające bramy dworskie.

- drzeworyt z pracy P. Crescenyna, O pomnożeniu i rozkrzewieniu wszelakich pożytków, Kraków 1571 ).   Ilustracja, która jest obok przedstawia dwór szlachecki kryty słomą we wsi Brzózki na Podlasiu. Rysunek został sporządzony co prawda w 1869 roku przez Zygmunta Glogera, ale oddaje on w dużej części wygląd przeciętnego dworu szlacheckiego w Polsce XVI wieku. Podobnie jak w dworze ze Smardzewa   ( na pierwszej ilustracji ) rzuca się w oczy ganek. Ten element architektury był często jedynym z wyróżników pozwalających rozpoznać domostwo zamożnego chłopa od szlacheckiej siedziby ( zobacz stronę ). Kolejnym była obecność drewnianej podłogi nieczęsto spotykanej w chałupie chłopskiej a powszechnej w dworach.
Szlachcie zdarzało się budować także dwory całkowicie murowane. Badania historyków wskazują , że nie były one wcale tak rzadkie jak wydawałoby się sądzić. Przykładem takiego dworu była siedziba szlachecka z XVI wieku w koło Gorlic . Widać na nim doskonale zastosowanie w praktyce wyżej wspomnianych zasad fortyfikowania zabudowań mieszkalnych.
( Ilustracje przedstawiające chałupy chłopskie znajdują się na stronie : ). Warto zobaczyć w kilka ilustracji przedstawiających dwory szlacheckie. . . Warto zapoznać się też z zasadami : zboża.

 

Przeciętne plony zbóż - pamiętając o wahaniach wynikających z czynników klimatycznych, glebowych - Andrzej Wyczański szacował na :
żyto - około 8 q z 1 ha [ kwintal ( q ) - 100 kg ]
jęczmień - 9 q z 1 ha
pszenica - 8,5 q z 1 ha
owies - 6 q z 1 ha
Dane te można odnieść również do gospodarstw kmiecych. Problemem, który trzeba poruszyć była możliwość wystąpienia dużej rozpiętości plonów w określonych latach. I tak na przykład w folwarkach należących do miasta Poznania w latach 1593 - 1639 notowano najniższe plony żyta wynoszące 1,4 q z 1 ha, a najwyższe sięgające 7,1 q z 1 ha.
Dalsze obliczenia tego historyka szacunkowej wielkości całkowitych plonów otrzymywanych na przeciętnym szlacheckim folwarku przedstawiały się następująco :

 

Wielkość plonu tuż po zbiorze

Ilość plonów przeznaczona na sprzedaż

żyto

98 q

57 q

pszenica

29 q

24 q

owies

80 q

48 q

jęczmień

22 q

15 q

Suma

229 q

144 q

 

 

Różnica w ilości zebranego i sprzedanego zboża wynikała z potrzeby pozostawienia jego części w gospodarstwie na spożycie i zasiewy.
Aby pozyskać czyste ziarno należało najpierw przeprowadzić żniwa ( zobacz : ) a następnie snopy zboża.

Produkcja zboża
w Polsce i Europie

Plony uzyskiwane w Koronie w XVI wieku nie odbiegały od wysokości produkcji otrzymywanej na zachodzie Europy. Można tutaj dodać, iż takie różnice będzie już widać w XVII wieku. Tabela poniżej przedstawia produkcję zbóż w Europie w XVI wieku i daje okazję do szerszego spojrzenia na gospodarkę rolniczą Rzeczypospolitej w interesującym nas okresie.

 

TABELA I : Plony 4 zbóż w Europie XVI wieku. ( Ilość ziaren ).

KRAJ

Pszenica

Żyto

Jęczmień

Owies

Cztery zboża

Niderlandy

10,4

-

8,2

4,0

7,5

Anglia

6,5

8,1

3,6

4,3

5,5

Francja

5,5

-

-

-

5,5

Hiszpania

3,5

-

-

-

3,5

Niemcy

4,7

4,2

4,5