[ Pobierz całość w formacie PDF ]

Fotografia polska

Adam Sobota

1.      Obiektyw w rękach artystów

Historię polskiej fotografii od początku w wielkim stopniu kształtowały warunki polityczne. W drugiej połowie XX wieku wyzwaniem dla polskiej sztuki stał się narzucony po II wojnie światowej przez komunistów totalitarny system polityczny, który trwał w Polsce do 1989 roku. Wśród państw komunistyczengo bloku politycznego Polska miała politykę kulturalną na tyle liberalną, że możliwe było istnienie niezależnych form sztuki, które stworzyły podstawy dla współczesnych działań artystycznych. Artyści przeciwstawiali się polityce państwa, narzucającej w sztuce realizm, poprzez nawiązywanie do tradycji awangardy, przyjmując strategię nazwaną "neoawangardą", która objęła też znaczną część działalności fotograficznej. Niedorozwój fotografii użytkowej i cenzurowanie wydawnictw tym bardziej kierowały energię fotografujących w stronę eksperymentów.

O ile w końcu lat czterdziestych jedynym w pełni zdeklarowanym awangardowym fotografem był Zbigniew Dłubak, to w drugiej połowie lat pięćdziesiątych takich twórców było już kilkunastu. Działali zazwyczaj w kilkuosobowych grupach, tak jak Zdzisław Beksiński, Jerzy Lewczyński i Bronisław Schlabs, którzy w 1959 roku zorganizowali pokaz pt. "Antyfotografia". Beksiński zestawiał na planszach fotografie "artystyczne" z reprodukcjami w surrealistyczne całości, Lewczyński układał w serie zdjęcia plakatów, notatek czy zniszczonych przedmiotów, a Schlabs pokazał prace, które były fotograficznym odpowiednikiem malarstwa "informel". Z kolei z awangardową Grupą Krakowską związany był Andrzej Pawłowski, który stworzył wiele cykli bezkamerowych fotografii, a w 1957 roku organizował świetlne projekcje "Kineform".

W latach sześćdziesiątych bardzo aktywna była grupa Zero-61, której najgłośniejszą akcją była wystawa "W starej kuźni" (Toruń 1969), mieszająca fotograficzne dzieła sztuki z przedmiotami znalezionymi w miejscu ekspozycji. Autorzy tej wystawy (Józef Robakowski, Antoni Mikołajczyk, Andrzej Różycki, Wojciech Bruszewski) od 1970 roku działali już w kolejnej grupie twórczej pod nazwą "Warsztat" przy Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi i do dzisiaj należą do najważniejszych artystów w obszarze fotografii, filmu i wideo. Również w 1970 roku powstała grupa "Permafo" (Zbigniew Dłubak, Natalia Lach-Lachowicz, Andrzej Lachowicz), której działania akcentowały nieokreśloność granic sztuki, jej ciągłość - podobną do zjawisk zwykłego życia - a sytuacje artystyczne dokumentowane były przez fotografie i filmy. Fotomedia stały się wówczas ważnym narzędziem do badania sposobów percepcji oraz prowokowania dyskusji nad pojęciem sztuki.

Fundamentalne znaczenie dla rozwoju polskiej fotografii artystycznej miały dwie wielkie zbiorowe wystawy, które stanowiły przegląd możliwości niezależnej kreacyjnej fotografii w Polsce: "Fotografia subiektywna" z 1968 roku i "Fotografowie poszukujący" z 1971 roku. Zwłaszcza ta druga ukazała nowe możliwości działań poprzez instalacje, fotoobiekty czy sekwencje i była później z powodzeniem eksponowana w wielu krajach Europy, USA i Japonii. Rozwijające się wówczas formy kontrkultury powodowały, że poprzez fotomedia zaczęło się wypowiadać wielu wybitnych polskich artystów (m.in. Tadeusz Kantor, Wiesław Borowski, Zdzisław Jurkiewicz, Janusz Bąkowski, Ireneusz Pierzgalski), a szczególnie aktywne stały się środowiska studenckie, gdzie powstawało wiele grup i galerii zorientowanych na fotografię i multimedia. W latach siedemdziesiątych debiutowało w tym ruchu wielu artystów, którzy do dzisiaj są liderami polskiej fotografii.

Na wielu fotografów duży wpływ wywarła międzynarodowa wystawa "Rodzina człowiecza" (The Family of Man), pokazana w Polsce w 1959 roku. Na tej wystawie wzorowała się np. Zofia Rydet, pokazując w 1961 i 1964 roku wyniki swoich obserwacji świata dzieci i ludzi starych. Później zaczęła systematycznie portretować ludzi w miejscach ich zamieszkania i do 1990 roku zgromadziła kilkanaście tysięcy takich dokumentów, głównie z terenów wiejskich i z robotniczych przedmieść na południu Polski. Ważną realizacją był też cykl "Misteria" Adama Bujaka, który od ok. 1965 roku przedstawiał żywe formy kultów religijnych, rozwijających się na terenie Polski na przekór polityce ateizacji. Z kolei do koncepcji "fotografii ojczystej" nawiązywali Paweł Pierściński i Fryderyk Kremser. Pierściński od 1963 roku jest organizatorem Biennale Krajobrazu Polskiego", imprezy fotograficznej o najdłuższej tradycji w Polsce, obok Konfrontacji Fotograficznych organizowanych w Gorzowie Wielkopolskim od 1969 roku.

Lata osiemdziesiąte raz jeszcze wzmogły presję polityki na obszar sztuki. Powstanie reformatorskiego ruchu "Solidarność" w 1980 roku i wprowadzenie przez władze komunistyczne stanu wojennego w 1981 roku sprawiło, że większość artystów otwarcie zdeklarowało się po stronie opozycji politycznej. Fotografowie dokumentowali strajki i manifestacje, a także przypominali o nadużyciach władz lat poprzednich, a z drugiej strony włączali się w ekspresyjne przejawy sztuki, gdzie tradycje neoawangardy mieszały się z przejawami postmodernizmu. Dokonaniami tych lat były zarówno przeglądy fotografii socjologicznej organizowane przez Andrzeja Baturę, obszerny cykl "Fotodziennik" Anny Bohdziewicz, dokumentacje Zofii Rydet, jak też imprezy tzw. "Kultury Zrzuty" (przeglądy niezależnej anarchizującej twórczości), oraz spotkania fotografów organizowane przez Stefana Wojneckiego, które doprowadziły do wielkiej wystawy Polskiej fotografii intermedialnej lat osiemdziesiątych (Poznań 1988).

2.      Klasycy neoawangardy

Obecnie w polskiej fotografii nadal bardzo mocną pozycję zachowuje kilku artystów, których można zaliczyć do klasyków neoawangardy. Potrafili oni sprostać dwóm wstrząsom, jakimi było postmodernistyczne przewartościowanie założeń awangardy w latach osiemdziesiątych oraz głęboka zmiana warunków funkcjonowania kultury w Polsce po 1989 roku, kiedy przywrócono zasady demokracji oraz ekonomiczne reguły wolnego rynku. Jednym z takich klasyków jest Zbigniew Dłubak (ur. 1921), który przez wiele lat należał do liderów analitycznego i konceptualnego nurtu polskiej sztuki. Po krótkim zamilknięciu, gdy na początku lat osiemdziesiątych wyjechał na stałe do Francji, zaczął ponownie pojawiać się na scenie polskiej sztuki z pracami cyklu "Asymetrie". Jego ascetyczne i starannie przemyślane cykle malarskie oraz fotograficzne nabrały obecnie większej zmysłowości, nie zatracając jednak intelektualnego potencjału właściwego dla jego sztuki. W latach dziewięćdziesiątych miał on w Polsce kilka dużych retrospektywnych pokazów, które pobudzały do dyskusji o aktualnej roli tradycji awangardowej. Przedmiotem stałych odniesień tych dyskusji są również teoretyczne wypowiedzi Dłubaka na temat sztuki i fotografii, które artysta publikował od 1948 roku.

Wybitną osobowością we współczesnej sztuce pozostaje też Natalia Lach-Lachowicz (ur. 1937), która w latach siedemdziesiątych współdziałała z Dłubakiem w grupie "Permafo". Wiele jej prac to fotograficzne wizerunki wł...